Kanada’da Britanya Kolombiyası eyaletinde bulunan Britannia Maden Müzesi, Amerika’da New Jersey Eyaletindeki Sterling Hill Madencilik Müzesi dünyada bulunan Madencilik müzelerinden sadece birkaçı. Bu müzeler her yıl milyonlarca yerliyabancı turist ağırlıyor ve her yaştan ziyaretçiye madencilik geçmişini öğretirken interaktif olarak da bu mesleği deneyimlemeyi sağlıyor. Peki ülkemizde kömür ve maden denilince akla ilk gelen şehir neresidir?
Tabii ki madenciliğin okulu ZONGULDAK!
Zonguldak maden ocaklarının ve işçilerinin tarihi, 1830 yılına dek uzanır. Ereğli kömür havzasında çalışan işçiler ise, Osmanlı imparatorluğunda belli bir yörede ve iş kolunda çalışan en kalabalık işçi grubunu oluşturuyordu.
1840 yılından sonra Cumhuriyete kadar Osmanlı Devletinin gereksinimi olan (özellikle savaş dönemlerindeki) buhar kömürü, Ereğli kömür havzasından karşılandı.
Cumhuriyet kurulduktan sonra da bu değişmedi. Zonguldak madenleri sadece bölgenin kalkınmasında değil ülkenin kalkınmasında da (kömürü, demiri ve elektrik üretimi ile) önemli bir rol oynadı… Belki siz de bu kadar önemli geçmişi olan Zonguldak’ta madencilik tarihini, dünyanın diğer ülkelerinde olduğu gibi neden bir müze ile taçlandırmıyoruz diye merak etmişsinizdir. Maden Müzesi; Araştırmacı- yazar, Maden Mühendisi Ekrem Murat Zaman’ın çabaları ve danışmanlığı yanında büyük bir ekip çalışması sonucunda hayata geçirildi. Bize göre Türkiye tarihi ve bölge turizmine sağlayacağı katkı açısından çok önemli bir müze olan Zonguldak Maden Müzesi hakkında bilgi edinmek için Sayın Ekrem Murat Zaman’dan detaylı bilgileri alıyoruz.
Öncelikle sizi kısaca tanıyabilir miyiz?
Tüm yaşamımın geçtiği Zonguldak’ta, 1956 yılında doğdum. İş hayatına 1976 yılında Zonguldakspor’un futbolcusu olarak Ereğli Kömürleri İşletmesi’nin sporcu kadrosunda başladım. Hacettepe Üniversitesi Zonguldak Mühendislik Fakültesi Maden Bölümü’nde lisans eğitimini tamamlayarak Maden Mühendisi oldum. Yaşam boyu sürecek Zonguldak kent kültürü çalışmalarının bir ürünü olarak ortaya çıkardığım “Zonguldak Kömür Havzasının İki Yüzyılı” adlı kitabımı 2004 yılında yayımladım. “Zonguldak İnsan Mekân Zaman” adlı kitabımı 2012 yılında yine TMMOB Maden Mühendisleri Odası yayını olarak yayımlandım. 2013 yılında “Kömürün Çocukları” adlı kitabımı, 2014 yılında ise Amele Birliği’nin tarihçesi olan “Amele Birliği” adlı kitabı yayınlandım. Kitaplarım dışında, Zonguldak kömür havzasının işletmecilik tarihi ve Zonguldak kentinin tarihiyle ilgili araştırma yazılarım kitap, dergi ve yerel gazetelerde yayımlandı. 2013 – 2016 yılları arasında Türkiye Taşkömürü Kurumundan görevlendirilen maden mühendisi olarak Zonguldak Maden Müzesi danışmanlığını sürdürdüm. Müzenin kuruluşunu tamamladıktan sonra 2016 yılı, Temmuz ayında Türkiye Taşkömürü Kurumundan (TTK’dan) emekli oldum. Yaptığım çalışmalar ve ZMM danışmanlığı nedeniyle “Zonguldak Sergi Odası” tarafından verilen, “2016 – Karaelmas İbn-i Sina Ödülü”nü ile Zonguldak Rotary Kulübü’nün verdiği 2016 – 2017 Dönemi “Meslek Hizmet Ödülünü” aldım.
Ekrem Bey, Türkiye’nin ilk Maden Müzesi olan Zonguldak Maden Müzesi ne zaman ve nerede açıldı?
Zonguldak Maden Müzesi (ZMM), 2016 yılı Haziran ayından sonra (bazı eksiklikleriyle birlikte) açılır hale getirilmişti. Müzenin, resmi bir açılışı (ya da törenli bir açılış) yapılmadı. ZMM, 2016 Haziran ayından bu güne dek ücretsiz olarak, mesai saatlerinde ziyaret edilebilmektedir. Zonguldak Maden Müzesi, Zonguldak Üzülmez Karayolu üzerindeki Baştarla’da, TTK Eğitim tesisleri bünyesindeki Eğitim Ocağının bulunduğu yerdedir.
Dünyanın çeşitli ülkelerinde bu tarz müzelerin olduğunu biliyoruz, ülkemiz için bir ilktir diyebilir miyiz?
-Adı “Zonguldak Maden Müzesi” olsa da ZMM, bir kömür müzesidir. Zonguldak madencilik tarihi ve emek tarihi ön plana çıkmaktadır. Türkiye’de maden müzesi olarak da kömür müzesi olarak da ilktir. Madenciliğin başlangıcından günümüze kadar müze düşünmüş ve kurmuş dünyadaki madenciler. Bizim durumumuz farklı. Biz yoktan, yok olmuş Zonguldak madenciliğinden müze çıkarmaya çalışıyoruz.
Müzeye gelecek olan misafirler neler ile karşılaşacaklar?
Müzeler, eserleri ile anılır. Bu müze bir eser müzesi değildir. O nedenle tasarım ağırlıklı bir müze kurulmuştur. Bu müzede “kömüre giden demiryolu” rayları üzerinde kurulmuş olan kömür, demir ve elektrik üretimi ile Türkiye’nin ekonomik mucizesi Zonguldak’ın tarihi içinde yolculuk edeceksiniz. Dünyada karboniferin 300 milyon yıl önce oluşumu izleyecek. Ereğli kömür havzasının jeolojisi hakkında bilgi edineceksiniz. Kömürün yeraltından çıkarılarak demire ve enerjiye giden yolculuğunu izleyeceksiniz. Bunları izlerken, bir taraftan da mükellef (Zorunlu) İşçilere, yani çocuğunu babasız bırakan maden şehidinin ülkesini kömürsüz bırakmadığına tanık olacaksınız.
Madene inebiliyor muyuz?
ZMM, 7000 m2 toplam müze alanı, 700 M. Eğitim Ocağı uzunluğu, 1000 m2 sergi ve hizmet binası kapalı alana sahip olan bir müzedir. Zonguldak Maden müzesi (ZMM) alanında ziyarete açık bir maden ocağı bulunmaktadır. Zonguldak Maden Müzesi’nin özelliği; eğitim ocağının yanında kurulmuş olmasıdır. İsteyen ziyaretçiler (ocağın ziyarete uygun olduğu zamanlarda) maden ocağını da görebileceklerdir. Müze’de TTK’nin intibak eğitimi ve Meslek içi eğitim faaliyetleri devam edecektir. ZMM, Müze sergi alanları ve galeri ile TTK eğitim tesislerinden oluşur. Üzerinde “Eğitim Ocağı” bulunan, mülkiyeti Hazineye ait 7500 m2 alan, Maden Müzesi yapılmak üzere Kültür ve Turizm Bakanlığı’na tahsis edilmiştir. Kültür ve Turizm Bakanlığı (Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü) ile TTK arasında ZMM’nin yapımını içeren protokol çerçevesinde bir anlaşma yapılmış olup aynı kapsamda müze işletilmesi faaliyetleri sürdürülecektir.
Zonguldak ve ülke tarihi açısından Maden Müzesinin önemi nedir?
Tarihin, bilim ve sanatla birleşmesi kültürü oluşturur. Turizm, kültürün pazarlanmasıdır. Müzeler, kültür ve turizm açışından önem taşımalarının yanı sıra bilim ve sanat merkezleridir.
Müzenin fikir aşamasından açılışa gelene kadar nasıl bir yol izlediniz?
1990’lı yıllarda kapatılan Çaydamar Ocağı’ nin müze yapılması düşünülmüş, başarılı olunamamıştır. Maden müzesinin şimdiki yerinde (TTK eğitim ocağı alanında) yapılması için benim danışmanlığını yaptığım Teşhir tanzim çalışmaları işinde ZMM, başından bitişine dek Kültür Bakanlığı uzmanları, yüklenici firma ile konusunun uzmanı (Tasarım ofisi, Reo-tek, Atölye Demirtaş ve Murat Daşkın Heykel Atölyesi) kuruluşlarla 2 yıl boyunca sabırla sürdürülen başarılı bir ekip çalışmasının ürünüdür.
Müze dışında başka projeleriniz var mıdır?
Zonguldak Maden Müzesi’nin ve Gökgöl Mağarası’nın çok sayıda ziyaretçi tarafından gezildiği ve ilgi gördüğü bilinmektedir. Böyle olmakla birlikte Turizm açısından Maden Müzesi’nden Gökgöl Mağarası’na kadar uzanan “Üzülmez Vadisi” boyunca var olan kömür işletmeciliğine dayalı sosyal ve sanayi yapılarının da değerlendirilmesinin turizm potansiyelini arttıracağını ve ayrıca Kozlu’dan, Üzülmez Vadisi boyunca uzanan demiryolunun varlığının da düşünülen hedefe değer katacağı inancındayım. Bu düşüncemi, Maden Müzesi’ndeki danışmanlığım boyunca dile getirmiştim. Zonguldak Valisi Sayın Ali Kaban’ın desteğiyle müze ve mağaranın varlığına değer katacak demiryolu, tarihi yapıların korunması restorasyonu ve değerlendirilmesini içeren “Üzülmez Vadi Projesi” çalışmaları sürmektedir. Diğer bir proje ise; “Kömüre Giden Demiryolu” projesidir. 2006 yılı Mayıs ayında Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği, “mühendislik mimarlık öyküleri – 2” kitabında yayınlanan “Kömüre Giden Demiryolu” adlı makalemden çıktığım yol (Zonguldak Ticaret Sanayi Odası Başkanı Sayın Metin Demir’in önerisiyle) aşağıdaki projeyi oluşturdu.
“Kömüre Giden Demiryolu” Zonguldak Valisi Sayın Ali KABAN’ın desteği ve Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı (BAKKA) aracılığı ile yapılan, turizm tanıtım projeleridir. AKARE firması ile başlatılan bu projeler, BEÜN, ZTSO ve TCDD birlikteliği ile sürdürülmektedir. Kömüre Giden Demiryolu; demiryolu tesislerinin yanı sıra, Karabük’ten Ereğli’ye kadar sanayi ve sosyal tesisleri turizme katmayı amaçlayan bir projedir. Bu projenin raporu, Alaplı’dan Amasra’ya kadar uzanan ve içinden üç il ( Zonguldak, Bartın ve Karabük) çıkarmış Ereğli kömür havzasının tarihini kültüre dönüştürerek turizm ile pazarlanmasını amaçlayan bir projeyi kapsar. Zonguldak Valiliği koordinasyonunda Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı (BAKKA) tarafından hazırlanan “Kömüre Giden Demiryolu” isimli rapor ve kataloğunun tanıtımı niteliğindeki “Kelebeğin Rüyasına Yolculuk” isimli çalışma Bölgenin bütüncül bir turizm koridoru olarak ulusal çapta tanıtılması ve bölgedeki turizm değerlerinin farkındalığının yaratılması amacıyla 2-5 Mayıs 2017 tarihleri arasında düzenlendi. Proje kapsamında aralarında turizm firması temsilcileri, basın mensupları, akademisyenler, blogger ve birçok sosyal medya fenomenlerinin bulunduğu ekibin Zonguldak, Karabük ve Bartın illerini kapsayan gezisi Batı Karadeniz Kalkınma Ajansı toplantı salonunda gerçekleştirilen lansman toplantısı ile sona erdi.
Son olarak eklemek istediğiniz bir konu var mı?
Biz elimizde ne varsa yıkıp yok ederken, başka sularda yüzüyordu insanlık. Yarınlara daha umutlu yürüyebilmek için geçmiş gelecek ilişkisini kurmanın önemini gördü ve yeni tanımlar geliştirdi kendine. Bunlardan biri de “endüstri mirası” kavramıydı. Sanayi tesislerinin tarihsel, teknolojik, sosyal, mimari veya bilimsel değere sahip kalıntılarından oluşan ve bir zamanlar endüstriyel alanda hizmet veren yapıların günümüze aktarılarak değerlendirilmesinin adıydı bu. Yaşam denilen yolculuğun en etkin döneminin geçtiği işyerlerinin, bir kenti ya da ülkeyi mamur kılan tesislerin, geleceğe devri önem kazandı bu yüzden. Üretim kültürünün gelecek kuşaklara aktarımı kadar, tarihsel süreci de canlı olarak izlenebiliyordu böylece. Bunu başaran toplumlar, yaşam kalitesini geliştirdiler, değer kazandırdılar insanlığa. Başaramayanlarsa, geçmişinden koparak köksüzleştiler…Biz de insanlığın o büyük yürüyüşündeki onurlu yerimizi almak için adımlar atmalıyız şimdiden. Soysuzlaşmamak, tarih içindeki ayak izlerimizi yitirmemek için sahip çıkmalıyız değerlerimize. Tüm bunlar endüstri mirası, şu acılı kentin yoktan varoluşa doğru giden sancılı sürecinin canlı tanığı olarak korunmayı bekliyor bizden. Başarmamak için kendimizden başka hiçbir engel yok, emin olun.
Zonguldak Maden Müzesi Adres: Çınartepe Mahallesi, Bülent Ecevit Caddesi, No: 78 Zonguldak (Kaynaklar: www.sosyalsiyaset.net)